ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΜΠΛΟΚ

Πέμπτη 29 Σεπτεμβρίου 2011

Η κάππαρη βγαίνει στα όρη και το Μοναστηράκι

Μοναστηράκι 05/06/2007


Έχουμε που έχουμε τα βάσανά μας (όποια έχει ο καθένας) μας ήρθε και το μνημόνιο, που να σηκώσουμε το βλέμμα μας για να δούμε τι υπάρχει τριγύρω μας. Αν βρεθείτε καλοκαίρι στον σταθμό του ΗΣΑΠ στο Μοναστηράκι, αν δεν σας ενοχλεί η ζέστη και αν φυσικά σηκώσετε το βλέμμα σας, θα παρατηρήσετε να φυτρώνει μέσα από τους πέτρινους τοίχους ένα φυτό με μεγάλα λευκορόδινα άνθη. Το φυτό είναι η κάππαρη που, εκτός από τα όρη όπως υποστηρίζει το ρεμπέτικο τραγούδι, βγαίνει σε τοίχους παλιών σπιτιών στην Πλάκα, τα Εξάρχεια, το Μεταξουργείο και βεβαίως σε… σταθμούς τρένων.

Η κάππαρη είναι ασβεστόφιλο φυτό, γι’ αυτό και αγαπά τους τοίχους. Κατά κάποιο τρόπο οι τοίχοι μοιάζουν με τον φυσικό της βιότοπο, που είναι τα ασβεστολιθικά βράχια με τις τόσες ρωγμές που διαθέτουν. Η κάππαρη ανθίζει το καλοκαίρι. Το μέρος του φυτού που τρώμε είναι τα μπουμπούκια των λουλουδιών του και όχι οι καρποί τους, όπως ίσως πιστεύουν πολλοί.

Τα μπουμπούκια της κάππαρης γίνονται τουρσί και πλουτίζουν με την εξαιρετική τους γεύση σάλτσες και σαλάτες, ιδιαίτερα τις ντοματοσαλάτες.  Συνεχίζουμε και σήμερα να χρησιμοποιούμε το αρχαίο όνομα «κάππαρις», που είναι πανάρχαιο και διατηρείται επίσης στην επιστημονική λατινική ονομασία (Capparis spinosa = Κάππαρις η ακανθώδης). Ο Μπαμπινιώτης στο λεξικό του γράφει ότι η λέξη κάππαρις είναι άγνωστης ετυμολογίας και αποτελεί μάλλον γλωσσικό δάνειο. Αλλά κι εδώ δάνειο, βρε παιδιά; Πως γίνεται να δανείστηκαν οι αρχαίοι Έλληνες μια ξένη λέξη για ένα φυτό που είναι τόσο κοινό ώστε να φυτρώνει ακόμα και στους τοίχους των σπιτιών τους;

Ο αρχαίος γιατρός Διοσκουρίδης συνιστά να είναι καλά μαγειρεμένη η κάππαρη, γιατί έτσι δεν επιβαρύνει το στομάχι. Ο αρχαίος γευσιγνώστης Αθήναιος την αναφέρει έξι φορές στους «Δειπνοσοφιστές» του. Γενικά όμως στην κλασική αρχαιότητα την θεωρούσαν τροφή για τους φτωχούς. Ο ποιητής Τιμοκλής σατιρίζει την διασημότερη εταίρα της αρχαιότητας, την Φρύνη, βάζοντάς την να πουλάει κάππαρη στην αγορά της Αθήνας. Οι πλούσιοι Ρωμαίοι δεν την καταδέχονταν. Όχι όμως και οι Βυζαντινοί, που τη θεωρούσαν θαυμάσιο ορεκτικό («ενόρεκτος κάππαρις») όπως γράφει ο Παύλος ο Αιγινήτης.

Σήμερα, η κάππαρη τουρσί σε βαζάκια βρίσκεται στα ράφια όλων των σούπερ μάρκετ. Τα μπουμπούκια της αρχίζουν να συλλέγονται από τις αρχές Ιουνίου. Μπαίνουν σε νερό για δέκα μέρες και στη συνέχεια σε ξίδι και αλάτι. Σε ένα μήνα η κάππαρη είναι έτοιμη να μπει στις καλοκαιρινές σαλάτες.

Όπως όλα τα φυτά έτσι και η κάππαρη έχει φαρμακευτικές ιδιότητες. Τα μπουμπούκια και η ρίζα της είναι απολυμαντικά των νεφρών, εμμηναγωγά, ανθελμινικά, διουρητικά και τονωτικά. Θεωρούνται επίσης αποτελεσματικά κατά της αρτηριοσκλήρυνσης, των αιμορροΐδων, του κρυολογήματος και της οσφυαλγίας.

Η κάπαρη μπήκε και στο ρεμπέτικο τραγούδι. Όχι για την υπόξινη γεύση της αλλά μάλλον γιατί κάνει ομοιοκαταληξία με τη ζάχαρη. Να τι λέει το σχετικό τραγούδι του Μιχάλη Γενίτσαρη (1917-2005):

Στα όρη βγαίνει η κάππαρη
τα χείλη σου είναι ζάχαρη
κι όλο μου λεν λόγια γλυκά
ωραία Θεσσαλονικιά
Πετούν τα μάτια σου φωτιές
και μαραζώνεις τις καρδιές,
μαράζωσες κι εμένανε
που μ’ έχει η μάνα μου ένανε


Τουρκοβούνια 01/08/2009, άνθος και μπουμπούκια



Σάββατο 24 Σεπτεμβρίου 2011

Η Αθήνα και η Flora Graeca

Άποψη της προεπαναστατικής Αθήνας σε εικόνα του Μπάγιερ


Είναι το σπανιότερο βιβλίο του κόσμου. Εκδόθηκε σε μόλις 25 αντίτυπα. Έχει το λατινικό τίτλο «Flora Craeca» (Ελληνική Χλωρίδα). Είναι διακοσμημένο με αριστουργηματικές υδατογραφίες ελληνικών φυτών και τοπίων, που το κάνουν ένα από τα ωραιότερα βιβλία που έχουν εκδοθεί ποτέ. Ίσως το ωραιότερο.

 Δημιουργός της «Flora Craeca»  είναι ο Άγγλος φυσιοδίφης Τζον Σίμπθορπ (John Sibthorp, 1758 - 1796). Όταν ο Σίμπθορπ ανέλαβε την έδρα της Βοτανικής στο πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, αποφάσισε να δημιουργήσει ένα μοναδικό έργο. Διάλεξε για θέμα του την ελληνική χλωρίδα. Στόχος του ήταν να βρει και να περιγράψει νέα είδη φυτών και να εκδώσει τα αποτελέσματα των ερευνών του σε μία έκδοση που θα έμενε στην ιστορία της επιστήμης αλλά και της τυπογραφίας.

Ο Σίμπθορπ ήταν πλούσιος αριστοκράτης. Διέθεσε όλη την περιουσία του για την έρευνα και έκδοση της Flora Craeca. Ταξίδεψε δύο φορές στην Ελλάδα το διάστημα 1786-1795 και συνέλεξε πάνω από 2.000 είδη φυτών. Τον συντρόφευε ο Αυστριακός ζωγράφος Φερδινάνδος Μπάγιερ (Ferdinand Lucas Bayer), που είχε αναλάβει να αναπαραστήσει τα φυτά σε έγχρωμες υδατογραφίες.

Ο Σίμπθορπ πέθανε το 1796 από φυματίωση, σε ηλικία μόλις 37 ετών. Δεν πρόλαβε να δει τυπωμένη τη Flora Graeca, που εκδόθηκε σε 10 τόμους στο διάστημα 1806-1840, περιλαμβάνοντας 966 υψηλής αισθητικής υδατογραφίες του Μπάγιερ.

O Σίμπθορπ επισκέφτηκε την Αθήνα και στα δυο επιστημονικά του ταξίδια. Η πρώτη του επίσκεψη έγινε τον Ιούνιο του 1787. Το πλοίο του αγκυροβόλησε στο Φάληρο και o Άγγλος φυσιοδίφης γράφει ότι ο δρόμος μέχρι της Αθήνα ήταν γεμάτος με αρχαία ερείπια, ελαιώνες και αμπέλια. Συνέλεξε λίγα φυτά γύρω από την Αθήνα, γιατί το καλοκαίρι είχε προχωρήσει και η γη ήταν διψασμένη. Επισκέφτηκε τον Υμηττό αλλά κι εκεί είδε ότι τα φυτά είχαν ξεραθεί και ό,τι είχε απομείνει το έτρωγαν οι κατσίκες.

Το δεύτερο ταξίδι του πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 1795. Ο Σίμπθορπ είχε προβλήματα υγείας και μόλις έφτασε στην Αθήνα πέθανε κι ένας στενός του συνεργάτης. Επιπλέον, η αττική φύση μόλις είχε αρχίσει να αναγεννάται και δεν είχαν ανθίσει πολλά φυτά. Παρά τα προβλήματά του, ο Σίμπθορπ επισκέφτηκε τον Λυκαβηττό και τις περιοχές γύρω από την Αθήνα. Στο ημερολόγιό του μας δίνει και την πολύτιμη πληροφορία ότι η περιφέρεια της Αθήνας ήταν γεμάτη κρόκους, με το είδος από το οποίο προήλθε ο ήμερος κρόκος που σήμερα καλλιεργείται στην Κοζάνη.
Από τα ταξίδια του Σίμπθορπ στην Αθήνα περιλαμβάνονται στη Flora Graeca οι εικόνες 23 φυτών, όπως αγριογαρύφαλλα, ρίγανη, αγριοβιολέτες, θυμάρι, κενταύριες, δελφίνιο, άλυσσο, ωμπριέτα, σιληνές.

Η Ελλάδα διαθέτει την πλουσιότερη χλωρίδα από κάθε άλλη χώρα της Ευρώπης. Η «Flora Craeca» αποτελεί την πρώτη συστηματική παρουσίαση της ελληνικής χλωρίδας. Η μοναδική της αξία όμως οφείλεται στις ανεπανάληπτες υδατογραφίες του Μπάγιερ, που αποτέλεσαν και αποτελούν το πρότυπο για κάθε παρόμοιο έργο. Η συλλογή φυτών του Σίμπθορπ και όλο το εικαστικό υλικό του Μπάγιερ φυλάσσονται στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Τον 19ο αιώνα υπήρξε και μια δεύτερη έκδοση της «Flora Craeca», σε 40 μόλις αντίτυπα. Από την έκδοση αυτή ένα μοναδικό αντίτυπο φυλάσσεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος.

Παρά τον γιγαντισμό της Αθήνας, γεγονός είναι ότι η αττική φύση εξακολουθεί να παραμένει ζωντανή και όμορφη, όπως την αποτύπωσαν ο Σίμπθορπ και ο Μπάγιερ στη «Flora Craeca», το ωραιότερο βιβλίο του κόσμου.

Aubrietia deltoides από την Αθήνα σε υδατογραφία του Μπάγιερ



Δευτέρα 19 Σεπτεμβρίου 2011

Αρχαία μεταλλουργία στο Λαύριο

Συγκρότημα μεταλλευτικών πλυντηρίων στην Λαυρεωτική


Σ΄ όλη την περιοχή του Λαυρίου και των κοντινών νησιών, η μεταλλουργία αναπτύχθηκε από τα πανάρχαια χρόνια, όπως δείχνουν οι ανασκαφικές έρευνες. Στην ακατοίκητη σήμερα Μακρόνησο έχουν εντοπιστεί πρωτοελλαδικά (3η προχριστιανική χιλιετία) μεταλλουργικά κέντρα. Ιδιαίτερα σημαντική αποδεικνύεται η Κέα, όπου, εκτός από τα ορυχεία μίλτου (ενός υλικού για την συντήρηση των ξύλινων πλοίων), έχουν ανασκαφεί ή εντοπιστεί σημαντικές αστικές και μεταλλουργικές θέσεις της ελληνικής προϊστορίας.

Το μυστικό της Λαυρεωτικής γης είναι ότι κρύβει στα σπλάχνα της την αρχαιότερη μεταλλευτική στοά ολόκληρης της λεκάνης της Μεσογείου. Η Βελγική Αρχαιολογική Σχολή που την ερεύνησε την χρονολογεί στο 3200 π.Χ., δηλαδή σε μιαν εποχή κατά την οποία η Ελλάδα διήνυε θεωρητικά την εποχή του λίθου.

Αυτή η σημαντική (όχι μόνο για την ελληνική αλλά για την παγκόσμια ιστορία) μεταλλευτική στοά βρίσκεται στον λόφο Βελατούρι, στην κορυφή του οποίου άνθησε η μυκηναϊκή ακρόπολη του Θορικού.



 

Πανάρχαιοι μεταλλευτές

Στον Θορικό η μεταλλοφόρα περιοχή είναι και στην επιφάνεια του εδάφους (εκτός από το υπέδαφος) κι από εδώ φαίνεται ότι άρχισε η αξιοποίηση των μεταλλευμάτων του Λαυρίου. Το ερώτημα είναι ποιοί να ήταν άραγε αυτοί οι πρώτοι πανάρχαιοι μεταλλευτές;

Μία εκδοχή είναι να ήταν κάποιοι ξένοι που ήρθαν στην Αττική δια θαλάσσης ψάχνοντας για μέταλλα. Ανακάλυψαν τα κοιτάσματα του αρχυρούχου μολύβδου στον Θορικό και κατέχοντας τις απαραίτητες τεχνολογικές γνώσεις, εγκαταστάθηκαν στον Θορικό και άρχισαν την παραγωγή αργύρου, μολύβδου και χαλκού.

Μία δεύτερη εκδοχή αναφέρει ότι οι πρώτοι μεταλλουργοί ήταν αυτόχθονες κάτοικοι της Αττικής, οι οποίοι απέκτησαν τις απαραίτητες τεχνολογικές γνώσεις, μέσω των ναυτικών ταξιδιών, τα οποία στο Αιγαίο είχαν αναπτυχθεί ήδη από την 8η χιλιετία π.Χ.

Και οι δύο εκδοχές είναι πιθανές.

Στην πρώτη συνηγορεί η υπόθεση ότι η μεταλλουργική γνώση στην προϊστορική εποχή πιθανότατα αποτελούσε κρατικό ή επαγγελματικό μυστικό. Τέτοια μυστικά υπάρχουν και σήμερα, ακόμη και για ευτελή προϊόντα όπως η "Κόκα Κόλα".

Στην δεύτερη εκδοχή συνηγορεί το γεγονός ότι στον Θορικό υπήρχε ένας νεολιθικός οικισμός ήδη από το 4500 π.Χ. τουλάχιστον. Ισοτοπικές αναλύσεις του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης απέδειξαν ότι το μετάλλευμα μολύβδινων και ασημένιων αντικειμένων, που χρονολογούνται γύρω στο 3500 π.Χ. και βρέθηκαν στην Θεσσαλία, τις Κυκλάδες και την Κρήτη, προέρχεται από το Λαύριο.

Στον Θορικό βρέθηκαν επίσης πρωτοελλαδικές και μεσοελλαδικές μεταλλευτικές εγκαταστάσεις. Αποδεικνύεται έτσι η συνεχής βιομηχανική δράση στην περιοχή από το 3500 π.Χ. μέχρι την υστεροελλαδική- μυκηναϊκή πολιτιστική περίοδο.

Ο Θορικός απετέλεσε ένα από τα αρχαιότερα και σημαντικότερα μυκηναϊκά κέντρα της Αττικής, όπως αποδεικνύεται από:

  •    Την ισχυρή ακρόπολη στον λόφο Βελατούρι.
  •   Το νεκροταφείο της πόλης, από το οποίο έχουν ανασκαφεί δύο πρώϊμοι θολωτοί και αρκετοί σπουδαίοι κιβωτιόσχημοι λακκοειδείς τάφοι.
  •     Τις παραδόσεις της Αττικής.

Το πόσο σημαντικός και πλούσιος ήταν ο μυκηναϊκός Θορικός αποδεικνύεται από το γεγονός ότο η πρώτη ύλη για το 96% των αντικειμένων από άργυρο, μόλυβδο και χαλκό που βρέθηκαν στην πόλη του Ακρωτηρίου της Θήρας, προέρχεται από το Λαύριο, όπως έδειξε η εξέταση τους με ισότοπα.



Θολωτός μυκηναϊκός τάφος στο Θορικό


Το μεγάλο θαύμα

Αλλά το μεγάλο θαύμα του Λαυρίου, που στήριξε το παγκόσμιο θαύμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, συνετελέσθη στα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα. Την εποχή εκείνη αρχίζει η εκμετάλλευση και των τριών μεταλλοφόρων επαφών, που υπάρχουν σε αξιοποίησιμο βάθος στο Λαύριο. Μέσα σε λίγα χρόνια αναπτύχθηκαν τόσο εξελιγμένες τεχνολογίες ορυχείων, κατεργασίας και καθαρισμού των μεταλλευμάτων, που σήμερα μας προκαλούν κατάπληξη και για την ταχύτητα ανάπτυξης τους και για την αποτελεσματικότητά τους.

Στις στοές εξασφάλιζαν αερισμό, εκμεταλλευόμενοι την διαφορετική θερμοκρασία του αέρα και δημιουργώντας φυσικά ρεύματα. Αν δεν είχαν ανακαλύψει, πάντως χρησιμοποιούσαν το φαινόμενο Μπερνούλι που διατυπώθηκε στην εποχή μας.

Υπόδειγμα οικονομίας πρώτης ύλης αποτελούν τα πλυντήρια μεταλλεύματος. Με δεξαμενές που μάζευαν το βρόχινο νερό και συστήματα ανακύκλησης εξασφάλιζαν επάρκεια νερού, σε μία περιοχή πρακτικά άνυδρη. Απίστευτης αποτελεσματικότητας ήταν και οι μέθοδοι στεγανοποίησης των δεξαμενών. Εκτός από την χρήση των φυσικών βράχων για την διασπορά των φορτίων, χρησιμοποιούσαν δύο αλλεπάλληλες στρώσεις υδραυλικού κονιάματος, το οποίο συνεχίζει να είναι και σήμερα απόλυτα αποτελεσματικό, σε όσες δεξαμενές έχουν ανασκαφεί.

Για να πραγματοποιηθεί το βιομηχανικό θαύμα στο αρχαίο Λαύριο, χρειάστηκε η θεσμοθέτηση ενός προηγμένου νομοθετικού πλαισίου από την αθηναϊκή δημοκρατία. Ολη η Λαυρεωτική ήταν ιδιοκτησία της αθηναϊκής πολιτείας. Οποιαδήποτε μεταλλευτική δραστηριότητα εκμισθωνόταν σε ιδιώτες επιχειρηματίες. Το κράτος, εκτός από την είσπραξη των ενοικίων, συμμετείχε και στα κέρδη.

Το νομοθετικό πλαίσιο που δημιούργησε μετά τον Σόλωνα η αθηναϊκή δημοκρατία αποτελούσε τους «Μεταλλικούς Νόμους». Λειτουργούσε επίσης και το ειδικό «Μεταλλικό Δικαστήριο».

Με μία εκπληκτική για την εποχή της μεταλλευτική τεχνολογία και με υποδειγματικά δημοκρατική νομοθεσία, η αρχαία Αθήνα, χρησιμοποίησε τις προσόδους από το Λαύριο για να κατασκευάσει έναν πανίσχυρο στόλο από 200 τριήρεις. Μ΄ αυτό τον στόλο νίκησε τους Πέρσες στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ., θέτοντας της απαρχή για το θαύμα της κλασσικής Ελλάδας.

Πέμπτη 15 Σεπτεμβρίου 2011

Helichrysum stoechas subsp. barrelieri

Μετόχι 02/06/2011 Πάρνηθα

Το Helichrysum stoechas subsp. barrelieri [(Ten.) Nyman 1879] είναι μεσογειακό φυτό με εξάπλωση κεντρική, νότια και νησιωτική Ελλάδα.
Φυτό πολυετές με πολλούς βλαστούς και φύλλα γραμμοειδή. Όλο το φυτό είναι καλυμμένο με πυκνό, λευκό χνούδι. Κεφάλια κωνοειδή χρυσοκίτρινα, περιβαλλόμενα από ομοιόχρωμα, μεμβρανώδη βράκτια σε πυκνές ταξιανθίες. Φυτό πολύ αρωματικό, ιδιαίτερα όταν σπάσει ο βλαστός ή τα φύλλα.
Βιότοπος: φρύγανα και πετρώδεις τοποθεσίες.
Ανθίζει από τον Απρίλιο.

Ετυμολογία:
Helichrysum > > ήλιος + χρυσός. Αναφορά στο χρυσοκίτρινο χρώμα των ανθέων σε πολλά είδη του γένους.
stoechas > στοιχώδες (ευθυγραμμισμένα σε μια σειρά) = στοιχάς
barrelieri > αφιερωμένο στον Jacques Barrelier (Jacopus Barrelierus 1606-1673) Δομονικανό μοναχό από το Παρίσι που δημιούργησε βοτανικό κήπο σε μοναστήρι της Ρώμης.




Δευτέρα 5 Σεπτεμβρίου 2011

Quercus ilex αριά

Δεκέλεια (Τατόι) 09/10/2009

Η Quercus ilex, L. 1753, κοινή ονομασία «Αριά», είναι μεσογειακό είδος δρυός, με διάσπαρτη εξάπλωση σε όλη την Ελλάδα. Αμιγή δάση αριάς υπάρχουν στο Άγιον Όρος.
Η αριά είναι όμορφο αειθαλές δέντρο που μπορεί να φτάσει τα 20 μέτρα σε ύψος.
Τα φύλλα της έχουν μήκος μέχρι 7 εκ. και είναι δερματώδη  με μικρό μίσχο, ελλειπτικά-λογχοειδή, με μκρή ή καθόλου οδόντωση στα χείλη, που την διαφοροποιούν από τα άλλα συγγενή είδη. 

Το κύπελλο είναι μικρό, ημισφαιρικό και καλύπτει τον καρπό (βελανίδι) μέχρι την μεση.

Ετυμολογία:
Quercus > το λατινικό όνομα της δρυός.
ilex > το λατινικό όνομα για το πουρνάρι (πρίνος) > υλήεις (άγριο δάσος, δασώδης), κατά ορισμένους συγγραφείς.