Αρχαία μεταλλουργία στο Λαύριο

Συγκρότημα μεταλλευτικών πλυντηρίων στην Λαυρεωτική

Σ΄ όλη την περιοχή του Λαυρίου και των κοντινών νησιών, η μεταλλουργία αναπτύχθηκε από τα πανάρχαια χρόνια, όπως δείχνουν οι ανασκαφικές έρευνες. Στην ακατοίκητη σήμερα Μακρόνησο έχουν εντοπιστεί πρωτοελλαδικά (3η προχριστιανική χιλιετία) μεταλλουργικά κέντρα. Ιδιαίτερα σημαντική αποδεικνύεται η Κέα, όπου, εκτός από τα ορυχεία μίλτου (ενός υλικού για την συντήρηση των ξύλινων πλοίων), έχουν ανασκαφεί ή εντοπιστεί σημαντικές αστικές και μεταλλουργικές θέσεις της ελληνικής προϊστορίας.

Το μυστικό της Λαυρεωτικής γης είναι ότι κρύβει στα σπλάχνα της την αρχαιότερη μεταλλευτική στοά ολόκληρης της λεκάνης της Μεσογείου. Η Βελγική Αρχαιολογική Σχολή που την ερεύνησε την χρονολογεί στο 3200 π.Χ., δηλαδή σε μιαν εποχή κατά την οποία η Ελλάδα διήνυε θεωρητικά την εποχή του λίθου.

Αυτή η σημαντική (όχι μόνο για την ελληνική αλλά για την παγκόσμια ιστορία) μεταλλευτική στοά βρίσκεται στον λόφο Βελατούρι, στην κορυφή του οποίου άνθησε η μυκηναϊκή ακρόπολη του Θορικού.


 
Πανάρχαιοι μεταλλευτές

Στον Θορικό η μεταλλοφόρα περιοχή είναι και στην επιφάνεια του εδάφους (εκτός από το υπέδαφος) κι από εδώ φαίνεται ότι άρχισε η αξιοποίηση των μεταλλευμάτων του Λαυρίου. Το ερώτημα είναι ποιοί να ήταν άραγε αυτοί οι πρώτοι πανάρχαιοι μεταλλευτές;

Μία εκδοχή είναι να ήταν κάποιοι ξένοι που ήρθαν στην Αττική δια θαλάσσης ψάχνοντας για μέταλλα. Ανακάλυψαν τα κοιτάσματα του αρχυρούχου μολύβδου στον Θορικό και κατέχοντας τις απαραίτητες τεχνολογικές γνώσεις, εγκαταστάθηκαν στον Θορικό και άρχισαν την παραγωγή αργύρου, μολύβδου και χαλκού.

Μία δεύτερη εκδοχή αναφέρει ότι οι πρώτοι μεταλλουργοί ήταν αυτόχθονες κάτοικοι της Αττικής, οι οποίοι απέκτησαν τις απαραίτητες τεχνολογικές γνώσεις, μέσω των ναυτικών ταξιδιών, τα οποία στο Αιγαίο είχαν αναπτυχθεί ήδη από την 8η χιλιετία π.Χ.

Και οι δύο εκδοχές είναι πιθανές.

Στην πρώτη συνηγορεί η υπόθεση ότι η μεταλλουργική γνώση στην προϊστορική εποχή πιθανότατα αποτελούσε κρατικό ή επαγγελματικό μυστικό. Τέτοια μυστικά υπάρχουν και σήμερα, ακόμη και για ευτελή προϊόντα όπως η "Κόκα Κόλα".

Στην δεύτερη εκδοχή συνηγορεί το γεγονός ότι στον Θορικό υπήρχε ένας νεολιθικός οικισμός ήδη από το 4500 π.Χ. τουλάχιστον. Ισοτοπικές αναλύσεις του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης απέδειξαν ότι το μετάλλευμα μολύβδινων και ασημένιων αντικειμένων, που χρονολογούνται γύρω στο 3500 π.Χ. και βρέθηκαν στην Θεσσαλία, τις Κυκλάδες και την Κρήτη, προέρχεται από το Λαύριο.

Στον Θορικό βρέθηκαν επίσης πρωτοελλαδικές και μεσοελλαδικές μεταλλευτικές εγκαταστάσεις. Αποδεικνύεται έτσι η συνεχής βιομηχανική δράση στην περιοχή από το 3500 π.Χ. μέχρι την υστεροελλαδική- μυκηναϊκή πολιτιστική περίοδο.

Ο Θορικός απετέλεσε ένα από τα αρχαιότερα και σημαντικότερα μυκηναϊκά κέντρα της Αττικής, όπως αποδεικνύεται από:

•    Την ισχυρή ακρόπολη στον λόφο Βελατούρι.
•   Το νεκροταφείο της πόλης, από το οποίο έχουν ανασκαφεί δύο πρώϊμοι θολωτοί και αρκετοί σπουδαίοι κιβωτιόσχημοι λακκοειδείς τάφοι.
•     Τις παραδόσεις της Αττικής.

Το πόσο σημαντικός και πλούσιος ήταν ο μυκηναϊκός Θορικός αποδεικνύεται από το γεγονός ότο η πρώτη ύλη για το 96% των αντικειμένων από άργυρο, μόλυβδο και χαλκό που βρέθηκαν στην πόλη του Ακρωτηρίου της Θήρας, προέρχεται από το Λαύριο, όπως έδειξε η εξέταση τους με ισότοπα.

Θολωτός μυκηναϊκός τάφος στο Θορικό

Το μεγάλο θαύμα

Αλλά το μεγάλο θαύμα του Λαυρίου, που στήριξε το παγκόσμιο θαύμα της αθηναϊκής δημοκρατίας, συνετελέσθη στα τέλη του 6ου π.Χ. αιώνα. Την εποχή εκείνη αρχίζει η εκμετάλλευση και των τριών μεταλλοφόρων επαφών, που υπάρχουν σε αξιοποίησιμο βάθος στο Λαύριο. Μέσα σε λίγα χρόνια αναπτύχθηκαν τόσο εξελιγμένες τεχνολογίες ορυχείων, κατεργασίας και καθαρισμού των μεταλλευμάτων, που σήμερα μας προκαλούν κατάπληξη και για την ταχύτητα ανάπτυξης τους και για την αποτελεσματικότητά τους.

Στις στοές εξασφάλιζαν αερισμό, εκμεταλλευόμενοι την διαφορετική θερμοκρασία του αέρα και δημιουργώντας φυσικά ρεύματα. Αν δεν είχαν ανακαλύψει, πάντως χρησιμοποιούσαν το φαινόμενο Μπερνούλι που διατυπώθηκε στην εποχή μας.

Υπόδειγμα οικονομίας πρώτης ύλης αποτελούν τα πλυντήρια μεταλλεύματος. Με δεξαμενές που μάζευαν το βρόχινο νερό και συστήματα ανακύκλησης εξασφάλιζαν επάρκεια νερού, σε μία περιοχή πρακτικά άνυδρη. Απίστευτης αποτελεσματικότητας ήταν και οι μέθοδοι στεγανοποίησης των δεξαμενών. Εκτός από την χρήση των φυσικών βράχων για την διασπορά των φορτίων, χρησιμοποιούσαν δύο αλλεπάλληλες στρώσεις υδραυλικού κονιάματος, το οποίο συνεχίζει να είναι και σήμερα απόλυτα αποτελεσματικό, σε όσες δεξαμενές έχουν ανασκαφεί.

Για να πραγματοποιηθεί το βιομηχανικό θαύμα στο αρχαίο Λαύριο, χρειάστηκε η θεσμοθέτηση ενός προηγμένου νομοθετικού πλαισίου από την αθηναϊκή δημοκρατία. Ολη η Λαυρεωτική ήταν ιδιοκτησία της αθηναϊκής πολιτείας. Οποιαδήποτε μεταλλευτική δραστηριότητα εκμισθωνόταν σε ιδιώτες επιχειρηματίες. Το κράτος, εκτός από την είσπραξη των ενοικίων, συμμετείχε και στα κέρδη.

Το νομοθετικό πλαίσιο που δημιούργησε μετά τον Σόλωνα η αθηναϊκή δημοκρατία αποτελούσε τους «Μεταλλικούς Νόμους». Λειτουργούσε επίσης και το ειδικό «Μεταλλικό Δικαστήριο».

Με μία εκπληκτική για την εποχή της μεταλλευτική τεχνολογία και με υποδειγματικά δημοκρατική νομοθεσία, η αρχαία Αθήνα, χρησιμοποίησε τις προσόδους από το Λαύριο για να κατασκευάσει έναν πανίσχυρο στόλο από 200 τριήρεις. Μ΄ αυτό τον στόλο νίκησε τους Πέρσες στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 π.Χ., θέτοντας της απαρχή για το θαύμα της κλασσικής Ελλάδας.